W dzisiejszym artykule przedstawiamy podstawowe omówienie instytucji bezpodstawnego wzbogacenia. Pokrótce postaramy się odpowiedzieć na pytania czym jest bezpodstawne wzbogacenie, co nie jest bezpodstawnym wzbogaceniem, co powoduje bezpodstawne wzbogacenie oraz jakie możliwości mają podmioty stosunku zobowiązaniowego opartego na bezpodstawnym wzbogaceniu.
Czym jest bezpodstawne wzbogacenie?
Bezpodstawnym wzbogaceniem jest w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego korzyść majątkowa uzyskana przez świadczenie spełnione bez podstawy prawnej lub przez świadczenie spełnione z nieważnej czynności prawnej albo przez świadczenie spełnione z nieważnej przyczyny prawnej, jak również korzyść majątkowa uzyskana z nieuczciwych źródeł. Podkreślenia wymaga, że bezpodstawnie wzbogacony jest również ten, kto uzyskał korzyść majątkową w wyniku wykonania czynności, którą zgodnie z prawem powinien był wykonać sam.
W orzeczeniu Sądu Najwyższego Republiki Czeskiej z dnia 18.5.1999 r., sygn. akt 33Cdo 973/1998, stwierdzono, że "dla zaistnienia bezpodstawnego wzbogacenia na podstawie art. 451 ust. 1 kodeksu cywilnego decydujące jest to, że dana osoba została wzbogacona ze szkodą dla innej osoby i że nie istniał prawnie uznany powód tego wzbogacenia, tj. było to bezpodstawne wzbogacenie i nie ma znaczenia, czy fakt, na podstawie którego nastąpiło wzbogacenie, został spowodowany przez wzbogaconego.
Bezpodstawne wzbogacenie odgrywa również istotną rolę w przypadku wygaśnięcia zobowiązań umownych. W przypadku, gdy umowa została rozwiązana z powodu jej nieważności lub unieważnienia, każda ze stron umowy jest zobowiązana do zwrotu drugiej stronie tego, co otrzymała na podstawie umowy. Jeżeli zwrot świadczeń otrzymanych między stronami umowy nie nastąpi, te "niezwrócone" świadczenia zostaną uznane za bezpodstawne wzbogacenie.
Co nie jest bezpodstawnym wzbogaceniem?
Za bezpodstawne wzbogacenie nie uznaje się następujących elementów:
- od długu przedawnionego lub długu nieważnego wyłącznie z powodu braku formy,
- z gry lub zakładu zawartego między osobami fizycznymi, zwrot pieniędzy pożyczonych na grę lub zakład.
W odniesieniu do świadczeń z niniejszego punktu, nie mogą być one dochodzone na drodze sądowej. Są to "zobowiązania rzeczowe", w przypadku których nie istnieje lub nie istnieje możliwość ich wyegzekwowania, lub w przypadku których wygasły one w wyniku zaistnienia faktu prawnego, mimo że wierzyciel ma prawo lub roszczenie wobec dłużnika.
Zwrot bezpodstawnego wzbogacenia
Zgodnie z art. 489 k.c. zobowiązania wynikają z czynności prawnych, w szczególności z umów, a także z wyrządzenia szkody, z bezpodstawnego wzbogacenia lub z innych określonych w ustawie stanów faktycznych. Zarówno w literaturze fachowej, jak i w praktyce sądowej bezpodstawne wzbogacenie rozumiane jest jako stosunek zobowiązaniowo-prawny, którego treścią jest obowiązek wydania przez wzbogaconego tego, o co został wzbogacony, co odpowiada prawu tego, czyim kosztem nastąpiło wzbogacenie, do żądania wydania przedmiotu bezpodstawnego wzbogacenia (wyrok Sądu Okręgowego w Żylinie nr 13 Cob/320/2012 z dnia 17.04.2013 r.). Jeżeli nie jest możliwe ustalenie, czyim kosztem uzyskano przedmiot bezpodstawnego wzbogacenia, musi on zostać przekazany państwu.
Jednocześnie wszystko, co zostało nabyte w wyniku bezpodstawnego wzbogacenia, musi zostać zwrócone. Jeśli nie jest to możliwe, w szczególności dlatego, że wzbogacenie polegało na świadczeniach (np. świadczeniu usług itp.), należy zapewnić rekompensatę pieniężną.
Bezpodstawne wzbogacenie i dobra wiara
Kodeks cywilny w kilku miejscach posługuje się pojęciem dobrej wiary, jednak brak jest w tym akcie prawnym jej definicji. Konieczne jest zatem poszukiwanie definicji dobrej wiary w orzeczeniach sądowych.
Ogólnie rzecz biorąc, dobrą wiarę można zdefiniować jako stan umysłu, w którym dana osoba działa w dobrej wierze, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności, wiedząc, że jest do tego uprawniona.
Dobra wiara ma znaczenie nie tylko w kontekście długości terminu przedawnienia roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, ale również w przypadku, gdy przedmiotem bezpodstawnego wzbogacenia jest rzecz przynosząca korzyść. Jeżeli osoba, która nie działała w dobrej wierze, została bezpodstawnie wzbogacona, musi zwrócić nie tylko sam przedmiot bezpodstawnego wzbogacenia, ale także korzyści z niego płynące.
Ograniczenie prawa do zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia
Przedawnienie roszczenia o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia jest generalnie uregulowane w § 107 kodeksu cywilnego. Zgodnie z nim roszczenie to przedawnia się z upływem dwóch lat od dnia, w którym beneficjent dowiedział się o wystąpieniu bezpodstawnego wzbogacenia (dwuletni termin subiektywny). Najpóźniej roszczenie o zapłatę z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przedawnia się w terminie trzech lat (trzyletni termin obiektywny), a w przypadku umyślnego bezpodstawnego wzbogacenia - w terminie dziesięciu lat od dnia jego wystąpienia.
Kwestia przedawnienia roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia w stosunkach prawa handlowego (a więc w szczególności długość terminu przedawnienia) jest od dawna przedmiotem dyskusji. Istnieją sprzeczne opinie prawne i różne orzecznictwo w tej kwestii. Wyrok Sądu Najwyższego Republiki Czeskiej, nr 35 Odo 619/2002, z dnia 18 czerwca 2003 r. jest przełomowym orzeczeniem, zgodnie z którym należy ocenić ograniczenie prawa do wydania bezpodstawnego wzbogacenia w stosunkach prawa handlowego wyłącznie na podstawie kodeksu handlowego. Niniejszy pogląd prawny został również przyjęty przez słowacką praktykę decyzyjną, kiedy to w orzeczeniu Sądu Konstytucyjnego Republiki Słowackiej nr IV. ÚS 214/2004 z dnia 30.11.2005 r. przyznał, że chociaż ocena bezpodstawnego wzbogacenia będzie regulowana przez Kodeks cywilny, przedawnienie praw wynikających z tego bezpodstawnego wzbogacenia w przypadku stosunków handlowych będzie podlegać innym zasadom niż te obowiązujące w reżimie Kodeksu cywilnego, przy czym Sąd Konstytucyjny Republiki Słowackiej w istocie dopuścił stosowanie norm Kodeksu handlowego w odniesieniu do przedawnienia.
Jak mogę ubiegać się o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia?
Typowym przykładem bezpodstawnego wzbogacenia jest sytuacja, w której środki finansowe zostały omyłkowo przelane przez osobę A na rachunek bankowy osoby B, podczas gdy pomiędzy osobą A a osobą B nie istniał żaden stosunek prawny, który zobowiązywałby osobę A do spełnienia jakiegokolwiek świadczenia na rzecz osoby B. Osoba B jest świadoma, że nie posiada tytułu prawnego do takich środków, a mimo to zatrzymuje środki przekazane przez osobę A na swoim rachunku bankowym. Jakie są opcje osoby A?
W takim przypadku osoba A może zasadniczo dochodzić zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia w drodze powództwa o wykonanie zobowiązania zgodnie z sekcją 137(a) kodeksu postępowania cywilnego przeciwko osobie B.
W pozwie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, poza ogólnymi szczegółami pozwu, konieczne jest określenie stron, podanie prawdziwego i pełnego opisu istotnych faktów, wskazanie dowodów na ich potwierdzenie oraz określenie roszczenia.
Aby uzyskać więcej informacji lub skorzystać z praw wynikających z bezpodstawnego wzbogacenia, prosimy o kontakt pod adresem: info@grandoaklaw.com.
Źródła:
https://www.slov-lex.sk/static/pdf/1964/40/ZZ_1964_40_20191201.pdf
https://www.slov-lex.sk/static/pdf/2015/160/ZZ_2015_160_20210801.pdf
FEKETE, I.: Občiansky zákonník 1. Veľký komentár, Bratislava: Eurokódex 2011
